شوش (سوزا)

شوش (سوزا) شهری باستانی واقع در یکصد و پنجاه کیلومتری شرق رود دجله در استان خوزستان از دوران امپراتوری ایلامیان، پارسها، و پارتها است.علاوه بر یک شهر باستانی، به سبب اخلاص مسلمانان شیعه و یهودیان ایران به حضرت دانیال، شوش یک دهکدهٔ مسکونی است.

شوش یکی از قدیمیترین سکونتگاههای شناخته شدهٔ منطقه است، احتمالاً به سال ۴۰۰۰ پیش از میلاد پایه گذاری شده، با وجود اینکه نخستین آثار یک دهکدهٔ مسکونی در آن مربوط به ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد هستند.

شهر باستانی شوش روزگاری مرکز برخورد دو تمدن مهم بوده، که هریک به سهم خود در دیگری تأثیر داشته است، یکی تمدن جلگه میانرودان ودیگری تمدن خود فلات ایران. قرار گرفتن این منطقه در شمال خلیج فارس و نیز همسایگی با میانرودان در پیدایش این وضع ویژه تأثیر بسیاری داشته است.

نبرد خونین آشور بانیپال بر ضد شوش در این نقش برجسته ثبت گردیده است، که غارت شهر شوش را در ۶۴۷ پیش از میلاد نشان می‌دهد. در اینجا آتش از شهر زبانه میکشد، در حالی که سربازان آشوری شهر را با کلنگ و دیلم واژگون می‌کنند و غنایم را به خارج از شهر حمل می‌کنند.

شوش در دوره هخامنشیان شکوه گذشته خویش را باز یافته وچهار راه شرق وغرب گردید. با توجه به اهمیت و موقعیت جغرافیایی و سیاسی خاص شوش بود که راههای بسیاری و به ویژه راه بزرگ موسوم به «راه شاهی» ارتباط این شهر را به نقاط گوناگون جهان برقرار کرد.

اده شاهی که در دوره هخامنشیان و به دستور داریوش بزرگ ساخته شد، شهر شوش، پایتخت سیاسی دولت هخامنشیان را به پاسارگاد، تخت جمشید و دیگر شهرهای امپراتوری، از جمله شهر نامی سارد پایتخت کشور لیدی پیوند می‌‌داد.

می‌توان گفت اداره سرزمین پهناور ایران وحفظ امنیت آن و انتقال سریع یگان‌های نظامی و گسترش بازرگانی و ترابری و تسهیل در امر مسافرت از مهم‌ترین عوامل ساخت و گسترش شبکه راه‌ها در این دوره بوده است .

از سوی دیگر ایجاد راهها و برقراری امنیت و تسهیل و بازرگانی، خود موجب پیوند و آشنایی ملتهای گوناگون گردید که این امر مایه انتقال فرهنگ‌ها و باورهای گونه‌گون گردید وبسیاری از نظرات فلسفی و باورهای دینی از این راه میان ملتها مبادله شد.

تمدن ایلام باستان

تمدن ایلام باستان منشا و حدود ایلام باستان ایلام واژه ای آکادی است و آکادی ها از هزاره سوم ق.م این سرزمین را به نام ایلام که به معنی سرزمین مرتفع می باشد می خواندند . ایلامی ها خود سرزمینشان را هلتمتی می خواندند که مرکب از دو جزء هل به معنی سرزمین و تمتی به معنی مقدس یا خدایان بوده است. وطن اصلی ایلامی ها کوههای زاگرس بوده است وباید آنها را اجداد قبایل لر به حساب آوریم سرزمین ایلام از آغاز هزاره هفتم ق.م مسکون شد و از نیمه اول هزاره سوم ق.م وارد عمر تاریخی گردید . جزء اصلی سرزمین ایلام دشت سوزیانا (خوزستان) بود اما حدود ایلام بسیار گسترده تر از این دشت بود و در ادوار اوج تاریخ ایلام حدود آن درشمال تا کویر مرکزی ایران و اصفهان کنونی و خرم آباد و از مغرب تا بین النهرین و از مشرق تا شهر سوخته در زابل بوده است. ایلام درپیش از تاریخ قدیمیترین زندگی در تپه علی کش است که از ۷۰۰۰ ق.م تا ۵۷۰۰ زندگی داشته همچنین تپه سیز همچنین تپه شوش نیز دارای اشیایی مانند ظروف لوله دار و پیچ دار همچنین آدمکهای گلی پوست آکو در دشت سوزیانا نیز سه دوره وجود دارد که در دوره اخری یک گورستان با دو هزار مرده و تحقیق سنگی و همچنین مهرها و لیوان های بلند تیز پوست آمده که جالب است. ورود به دوران تاریخی نخستین باری که سرزمین ایلام وارد دوران تاریخی گردید مربوط است به ۲۷۵۰ ق.م در این زمان مس . کی آگاشد بنیانگذار سلسله اول اوروک در سوم به ایلام لشکر کشی کرد و بر ایلام و سواحل خلیج فارس سلطه یافت البته تنها مدرک ما کتیبه ای کوتاه است :”او به دریا رفت و بالا رفت به سمت کوهستان “.و احتمالا سلطه دائمی و کامل بر ایلام نداشته چون که در سال ۲۷۰۰ ق.م در زمان سلطنت لوگال باندا شاه سوم سلسله اول اوروک ایلامی ها سومر را مورد تهاجم قرار دادند . در ۲۶۸۰ ق.م در انمباراگس شاه سلسله اول کیش به ایلام حمله کرد و آنان را مطیع ساخت سلاح های سرزمین ایلام را به غنیمت برد . کمی بعد از حمله وی ایلامی ها به تلافی این حمله به سومر حمله کردند و دوموزی شاه چهارم سلسله اول اوروک در برابر آنها مقاومت کرد و ۲۶۵۰ ق.م گلیگامش شاه پنجم سلسله اول اوروک متقابلا ایلام را مورد حمله قرار داد و تا سرزمین آشوری ایلام پیشروی کرد. اما سومری ها دو هدف داشتند برای حمله به ایلام ۱-یکی دستیابی به منابع زمینی مانند :فلزات مختلف و سنگ های مختلف ۲-سرکوب آنان که در هر موقعیت تردیدی برای حمله به سومر نشان نمی دادند

سلسله و پادشاهان ایلام باستان

ایلام باستان دارای نه سلسله بوده است که به ترتیب قدمت ذکر می کنیم

سلسله اول آوان (۲۵۷۰-۲۴۷۰ ق.م )

شاه اول (?) ۲۵۷۰-۲۵۳۰

شاه دوم (?) ۲۵۳۰ – ۲۵۰۰

شاه کوریشاک ۲۵۰۰-۲۴۷۰

سلسله دوم اوان ( ۲۴۷۰ -۲۱۳۸ ق.م)

شاه پلی ۲۴۷۰ – ۲۴۵۰ ق.م

شاه تاتای اول ۲۴۵۰-۲۴۲۵ ق.م

شاه اوکوتامش ۲۴۲۵-۲۴۰۰ ق.م

شاه هیشور ۲۴۰۰-۲۳۷۵ ق.م

شاه شوشونتارانا ۲۳۷۵-۲۳۵۰ ق.م

شاه ناپیلهوش ۲۳۵۰-۲۳۳۰ ق.م

شاه کیکو-سیوه-تمتی ۲۳۳۰-۲۳۱۰ ق.م

شاه لوه ایشان ۲۳۱۰-۲۲۸۵ ق.م

شاه هیشپ – راتپ ۲۲۸۵-۲۲۶۳ ق.م

شاه هلو ۲۲۶۳-۲۲۴۳ ق.م

شاه هیتا ۲۲۴۳-۲۲۰۳ ق.م

شاه کونیک –اینشوشیناک ۲۲۰۳-۲۱۸۵ ق.م

سلسله اول سیماشکی ۲۰۷۰-۲۰۴۰ ق.م

شاه تازییای اول ۲۰۷۰-۲۰۶۰ ق.م

شاه اپارغی اول ۲۰۶۰-۲۰۵۰ ق.م

شاه تازیتای دوم ۲۰۵۰-۲۰۴۰ ق.م

سلسله دوم سیماشکی

شاه گیرتابه ۲۰۴۰-۲۰۳۰ ق.م

شاه لوراک – لوهان ۲۰۳۰-۲۰۲۲ ق.م

شاه هوتران تپتی ۲۰۲۰-۱۹۹۰ ق.م

شاه کینداتو ۱۹۹۰-۱۹۷۰ ق.م

شاه ایندای اول ۱۹۷۰-۱۹۴۵ ق.م

شاه تان –روهوراتو ۱۹۴۵-۱۹۲۵ ق.م

شاه اینداتوی دوم ۱۹۲۵-۱۹۰۰ ق.م

شاه اینداتوناپیز ۱۹۰۰-۱۸۷۵ ق.م

شاه اینداتو-تمتی ۱۸۷۵-۱۸۵۰

سلسله اپارتی ۱۸۵۰-۱۵۰۰ ق.م

شاه اپارتی دوم ۱۸۵۰-۱۸۳۰ ق.م

شاه سیدماها ۱۸۳۰-۱۸۰۰ ق.م

شاه سیرکتوه اول ۱۸۰۰-۱۷۷۰ ق.م

شاه سیموت-وارتاش ۱۷۷۰-۱۷۶۸ ق.م

شاه سیوه-پالار-هوپاک ۱۷۶۸-۱۷۴۵ ق.م

شاه کودو زولوس اول ۱۷۴۵-۱۷۳۰ق.م

شاه لیلا ایرتاش ۱۷۰۰-۱۶۹۸ ق.م

شاه تمتی-هالکی ۱۶۶۵-۱۶۵۰ ق.م

شاه کوک ناشور دوم ۱۶۵۰-۱۶۳۵ق.م

شاه کوتر سیلماهای اول ۱۶۲۵-۱۶۰۵ ق.م

شاه تمتی رایتاش ۱۶۲۵-۱۶۰۵ ق.م

شاه کودوز ولوش سوم ۱۶۰۵-۱۶۰۰ ق.م

شاه تاتای دوم ۱۶۰۰-۱۵۸۰ ق.م

شاه آتا-مرا-هالکی ۱۵۸۰-۱۵۷۰ ق.م

شاه پالا-ایشان ۱۵۷۰ – ۱۵۴۵ ق.م

شاه کوک کیروش ۱۵۴۵-۱۵۲۰ ق.م

شاه کوک ناهونته ۱۵۲۰-۱۵۰۵ ق.م

شاه کوتر ناهونته دوم ۱۵۰۵-۱۵۰۰ ق.م

حکومت هورپاتیلا۱۳۵۰-۱۳۳۰ ق.م

در ۱۳۵۰ ق.م سرانجام دوران فترت دوم پایان یافت و یک حکومت ایلامی قدم به عرصه وجود گذاشت . تنها شاه این حکومت هورپاتیلا نام داشت که از قوم هوری بود.هورپاتیلا یکبار در اوایل سلطنت خود بابل را مورد حمله قرار داد و به مدت چهار سال بر بخشهایی از جمله شهر مذهبی نیپور تسلط یافت اما در جنگ با آشور –اوبالیت اول شاه آشور شکست خورد و به ایلام بازگشت.

اما در سال ۱۳۳۰ ق.م کوریکالزوی دوم (۱۳۴۴-۱۳۲۰ق.م) شاه کاس بابل اقوام به نبرد با هورپاتیلا نموده شاه ایلام در این جنگ شکست خورد و به ایلام گریخت اما دیگر نتوانست سپاهی قوی گردآوری کند.

کوریگالزوی ابتدا واراهش را غارت نمود سپس ایلام و شوش را فتح کرد به این ترتیب حکومت هورتاپیلا منقرض شد .از کوریکالزوی دوم یک مجسمه یافت شد که دارای کتیبه حاوی شرح مراحل فتح وی در ایلام بود

: کوریگالزوی شاه ملتها جبار شوش ایلام نابود کننده واراهش “

کوریگالزو سپس برای مقابله با آشوری ها ایلام را ترک کرد و البته غنائم بسیاری از ایلام برد.

سلسله ایگه- مالکی

شاه ایگه-مالکی ۱۳۵۰-۱۳۳۰ ق.م

شاه پاهید-ایشان اول ۱۳۳۰-۱۳۱۰ ق.م

شاه آتار کیتاه ۱۳۱۰- ۱۳۰۰ق.م

شاه هومان- نومنا ۱۳۰۰-۱۲۷۵ ق.م

شاه اونتاش – ناپیدیشا (گال)۱۲۷۵-۱۲۴۰ ق.م

شاه اونپاتار – ناپیدیشا ۱۲۴۰-۱۲۳۵ ق.م

شاه کیتن – هوتران ۱۲۳۵-۱۲۱۰ ق.م

سلسله شوتروکی ۱۲۰۵-۱۱۰۵ ق.م

شاه هالوتوش –اینشوشیناک ۱۲۰۵-۱۱۸۵ ق.م

شاه شوتروک –ناهونته اول۱۱۸۵-۱۱۵۵ ق.م(قدرتمندترین و مقتدرترین شاهان ایلامی)

شاه کوتیو-ناهوته۱۱۵۰-۱۱۲۰ ق.م

شاه شیلماک-اینشوشیناک اول ۱۱۲۰-۱۱۱۰ ق.م

شاه شیلمانا-هامرو-لاکامار ۱۱۱۰-۱۱۰۵ ق.م

دوران فترت ۱۱۰۵-۷۶۰ ق.م

در این دوران ایلام حکومتی نداشت و احتمالا آشوریان و بابلیان در این دوره حکومت کرده اند.

سلسله ایلام نو ۷۶۰-۶۴۴ ق.م

هومبان-تاهراه ۷۶۰-۷۴۲ ق.م

هومبان- نیکاش اول ۷۴۲-۷۱۷ ق.م

شاه شوتروک-ناهونته دوم ۷۱۱-۶۹۹ (دارای کتیبه های فراوان)

شاه هالوشو-اینشوشیناک ۶۹۹-اکتبر۶۹۳ ق.م

شاه کودور-ناهونته ۶۹۳-جولای ۶۹۲ ق.م

شاه هومبان نیمنا جولای ۶۹۲-فوریه ۶۸۸ ق.م

شاه هومبان – هالتاش اول فوریه ۶۸۸-اکتبر ۶۸۱ ق.م

دوران اول تفرق حکومت در سلسله ایلام نو اکتبر ۶۸۱-۶۶۴ ق.م

بوهای انقراض حکومت را در ایران می توان حس کرد . در این دوره دو نفر همزمان به حکومت رسیدند یکی شیلهاک – اینشو شیناک دوم (اکتبر ۶۸۱و۶۸۸ :در شوش حکومت کرد)و دیگری هومبان- هالتاش دوم (۶۸۱-۶۷۵ سپتامبر)در ماداکتو به سلطنت نشست.

ماداکتو                                                             شوش

_________________                                                 ________________

هومبان-هالتاش (۶۸۱-۶۷۵)                                         شیلماک-اینشوشیناک دوم

اورتاکی(سپتامبر۶۷۵-۶۶۴)                                         تپتی – هومبان اینشوشیناک

سلطنت واحد تپتی-هومبان- اینشوشیناک ۶۶۴-۶۵۳ ق.م پس از مرگ اورتاکی و اما آخرین شاه ایلام بزرک و متمدن هومبان – هالتاش سوم ۶۴۸-۶۴۴ ق.م

اما در این تاریخ و تمدن ۱۹۲۶ ساله ایلام باستان آنان شاید بالغ بر ۱۰۰ بار به بین النهرین حمله کردند و شاید ۱۰۰ بار نیز مورد تاخت و تاز قرار گرفتند – ابتدا با سومر – اور- لاگاش – نینوا- آشور- بابل –کاس و ……. سرانجام با آشوریانی یال به قدرت خود پایان دادند و تا به امروز همیشه یک ایالت بوده اند.

ایلام باستان پس از انقراض

پس از انقراض ایلام نو توسط آشوریها ۶۴۴ ق.م ایلام جزئی از ایالت فتح شده آشور گردید همانند مصر بزرگ از ۶۴۴ ق.م تا ۶۳۵ ق.م به صورت ایالت آشوریانی ماند.در حالی این ۱۹ سال دو حاکم بر ایلام حکمرانی کرد که موانا- کی- آشور و بودیو بودند .

در سال ۶۲۵ ق.م ایلام خراج بابل شد پس از انقراض کامل آن در سال ۵۳۹ ق.م ایلام جزئی از پایتخت های هخامنشی شد.در طی شکست بابل از  کوروش دوم از آنجا که ایلام پایتخت گردید از مالیات ها معاف شد اما از زمان داریوش اول پی در پی شورش در سراسر کشورش بوجود آمد.و زمانی که داریوش در بابل بود ایلام به رهبری هاشینا اعلام کرد. و اما مردمان بومی ایلام از ترس پیکی که داریوش کبیر فرستاده بود هاشینا را گرفتند و نزد داریوش فرستادند و داریوش به شخصه او را کشت.

در ۵۲۱ سال ق.م یک پارس به نام مارتیا به شوش رفت و قیام کرد بر علیه داریوش و استقلال خواست و هنگامی که داریوش خواست عظیمت کند مردم از ترس داریوش مارتیا را کشتند.

در ۵۱۹ ق.م یک ایلامی به نام آتامانیتا شورش را آغاز کرد گوبریاس سردار داریوش شورش را درهمان آغاز سرکوب کرد .شورشگر زنده نزد داریوش رسید و داریوش وی را کشت.
این ایلام تا قرن دوم میلادی پا برجا بود و به حیات خود ادامه می داد . از آن به بعد تاریخ ایلام به جزء در کتاب مقدس از تاریخ محو گردید و تا قرن نوزدهم میلادی که اروپائیان موفق به کشف دوباره آن شدند